Αναφορά στη μάχη του `48 στην Εράτυρα...1 Νοεμβρίου 1948.

 

Σε όλες τις κρίσιμες στιγμές στη νεότερη ιστορία της Δυτικής Μακεδονίας η Εράτυρα έμπαινε στο κάδρο των εξελίξεων. Η κωμόπολη αυτή με επιμέλεια φρόντιζε, να είναι, όσο μπορούσε μακριά από τα γεγονότα. Οι προύχοντες και άρχοντες του χωριού πίστευαν, όσο μακράν ήσαν των γεγονότων, τόσο καλύτερα και ειρηνικά θα ζούσαν. Έτσι προσπαθούσαν να τα έχουν καλά, με όλους που είχαν την εξουσία και να κοιτάνε τις δουλειές τους. Δυστυχώς όμως λογάριαζαν χωρίς τον ξενοδόχο και στο τέλος οι εξελίξεις τους διέψευδαν. Οι έχοντες την εξουσία, από τη τουρκοκρατία και συνέχεια μετά την απελευθέρωση του 1912 απαιτούσαν τίμημα από τους κατοίκους για εγκατάσταση φρουράς στο χωριό. Το σχέδιό τους ήταν, να ελέγχουν στρατηγικά τη περιοχή. Έτσι οι Ερατυρείς εκεί που πίστευαν, ότι είναι περιούσιος και ασφαλής λαός, η καταστροφή χτυπούσε τη πόρτα της κωμόπολης.

Το βράδυ της 30/10 με 1 Νοεμβρίου του 1948 και ώρα 9η μμ ο δημοκρατικός στρατός με τη 18η Ταξιαρχία χτυπά την Εράτυρα. Μέχρι την ώρα αυτή ουδείς πίστευε στο χωριό, ότι θα συμβεί το μοιραίο. Την ημέρα αυτή γάμος γινόταν με Ναματιανούς και οι κάτοικοι ήταν σε σεργιάνι στη πάνω πλατεία, απροετοίμαστοι χωρίς να λάβουν μέτρα κάλυψης, απόκρυψης και εξόδου φυγής από το χωριό. Τα γεγονότα θα τα παρακολουθήσουμε από τα αρχεία του δημοκρατικού στρατού που τα ανέσυρε ο Νίκος Κυρίτσης τότε λοχαγός των ανταρτών της 18ης Ταξιαρχίας, ο οποίος πήρε μέρος στη μάχη της Εράτυρας. Δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Εθνική Αντίσταση τεύχος 142/2009 στο αφιέρωμα για τον Παντελή Βαϊνά. Κείμενα αυτόπτη μάρτυρα ο οποίος δεν ήταν από το χωριό, αγνοεί κάποια τοπωνύμια και ονόματα. Αναφέρεται στη μάχη της Εράτυρας και σε άλλες μάχες, με τους αμυνόμενους πολεμιστές χωροφύλακες και μάϋδες. Επίσης υπάρχει και ένα μικρό τεύχος για τη μάχη της Εράτυρας που κυκλοφόρησε παλιά ο μετέπειτα ανθυπασπιστής χωροφυλακής Στασινόπουλος. Μαρτυρίες μαχητών και πηγές από το δεύτερο τόμο των αρχείων του δημοκρατικού στρατού. Την εποχή εκείνη οι πληροφορίες ήταν συγκεχυμένες και η καταγραφή δύσκολη. Ο στρατιωτικός νόμος που επέβαλε στην επικράτεια ο Παπάγος απαγόρευε κάθε πληροφορία, εκτός από μία λιτή ανακοίνωση που έγραφε. Οι αντάρτες συμμορίτες επιτέθηκαν στο τάδε χωριό ή πόλη και απωθήθηκαν από τη τοπική φρουρά. Το ίδιο έγραφε η εφημερίδα Μακεδονία για την Εράτυρα στις 11/11/48. Το αρχείο του ΔΣΕ αναφέρει με ώρα και τηλεγραφικά τα σημεία της μάχης, ο αυτόπτης σχολιάζει τα γεγονότα. Η κάθε μία πλευρά φαίνεται να έχει καλές πληροφορίες για τον αντίπαλο.

Στις 9μμ αφού έπεσε το σκοτάδι στις 31/10-1/11/48 το πρώτο τμήμα των ανταρτών από τον Αϊ Γιάννη πλησιάζει μέσα από το λάκκο( παραπόταμος του Μυρίχου) τη παλιά δεξαμενή. Δύο αντάρτισσες ανακοινώνουν με χωνιά στους μάϋδες να παραδοθούν, αδέλφια παραδοθείτε για την ελευθερία και τη λαϊκή δημοκρατία. Η απάντηση ήταν, ελάτε εδώ πάνω και θα δείτε τι έχετε να πάθετε. Στη συνέχεια ακολουθεί το υβρεολόγιο. Κοπέλια και μπάσταρδα της Φρειδερίκης από τους μεν, παλιοκομμούνια και καθίκια από τους δε. Για πέντε λεπτά πίπτει άκρα του τάφου σιωπή. Ο καθένας προσπαθούσε να διακρίνει τις σκιές των αντιπάλων. Ξαφνικά από τη μεριά των ανταρτών αρχίζει ομοβροντία. Με πολυβόλα και μπαζούκας χτυπούνε τη δεξαμενή, η νύχτα έγινε μέρα. Τη διεύθυνση του τμήματος των ανταρτών που έκανε επίθεση στη δεξαμενή είχε ο ταγματάρχης του ΔΣΕ Χρήστος Τσουμάκης, (μπαρμπακίτσιος). Στο βιβλίο του ο Υψηλάντης <<στα φτερά του οράματος>> τον χαρακτηρίζει σκληρό πολεμιστή, από τη Βλάστη, ήταν παλιός τσέλιγκας και στα νιάτα φιλοβασιλικός. Μετά από ένα επεισόδιο με φιλοβενιζελικούς στα Καϊλιάρια κρύφτηκε σε φούρνο και η φουστανέλα από άσπρη έγινε μαύρη, πέρασε στο Εαμικό κίνημα της εθνικής αντίστασης και στη συνέχεια εντάχθηκε στο δημοκρατικό στρατό. Το 1949 ήταν φρούραρχος του ΔΣΕ στο Γράμμο σε ηλικία 65 ετών, συστήνονταν στρατιώτης της Μικράς Ασίας και καραβίσιος λοχίας. Έγινε λοχίας του στρατού στο καράβι. Από τους ελάχιστους συναντούσαν το Ζαχαριάδη στο αμπρί όποτε ήθελε. Του έλεγε, σύντροφε Νίκο εμείς, δεν φοβηθήκαμε τα αγαρινά στη Μικρά Ασία, θα φοβηθούμε τώρα στο σπίτι μας; Τους αντάρτες που διοικούσε, φώναζε, ορμάτε ρέ πουτσούλες. Στους νεαρούς αντάρτες έλεγε, βλέπετε τα φύλλα των δένδρων; Είναι όλα τρύπια από τις σφαίρες, εμάς οι σφαίρες δεν μας βρίσκουν. Φορούσε δερμάτινες μπότες, καβαλούσε αριβανίσιο άλογο και είχε το αλαζονικό ύφος των καπεταναίων του 21. << από το βιβλίο του Α Παπαιωάννου, η παρέλαση των γιγάντων>>. Στην Ελλάδα δεν επέστρεψε. Τη διεύθυνση των μάϋδων πολεμιστών στη δεξαμενή είχε υπενωμοτάρχης της χωροφυλακής. Συντονιστής των πολεμικών επιχειρήσεων από πλευράς χωροφυλακής και μάϋδων είχε ο υπενωμοτάρχης Σταύρος Τσακιλίδης από τη Σκήτη Κοζάνης. Φανατικός και σκληρός χαρακτήρας άφησε εποχή για τους ξυλοδαρμούς και τις κλωτσοπατινάδες που εφάρμοσε στο χωριό. Αφηνιασμένος στη μάχη έτρεχε από φυλάκιο σε φυλάκιο. Φρούραρχος της Εράτυρας ήταν ο ενωμοτάρχης Στασινόπουλος με αρχηγό των μάϋδων Χαρίσιο Καρανίτσιο. Την εποχή εκείνη δεκαετία 40 πρόεδροι στο χωριό ήταν ο Καρανίτσιος και ο Θανάσης Δάφνης, οι οποίοι διαδέχτηκαν το Χρήστο Τζιολίδη και Μιλτιάδη Τσιολέκα. Η μάχη στη δεξαμενή ήταν σκληρή και θανατηφόρα, από τα σφοδρά βλήματα πίπτουν οι πρώτοι νεκροί χωροφύλακες και μάϋδες. Ο κλοιός έσφιγγε και ο κίνδυνος να συλληφθούν από τους αντάρτες με άγνωστες συνέπειες ήταν υπαρκτός. Έτσι αποφασίζουν να κάνουν έξοδο από τη δεξαμενή σε ευθεία για το παλιό Αϊ Λιά. Η νύχτα βοήθησε να μη γίνουν αντιληπτοί από τους αντάρτες. Από τον Αϊ Λιά έβλεπαν ένα δεύτερο τμήμα ανταρτών να περικυκλώνει το χωριό σαν δαγκάνα στην ανατολική πλευρά της Εράτυρας με κατεύθυνση την Αγία Τριάδα. Με την έξοδο των μάϋδων από τη δεξαμενή πέφτει το πρώτο οχυρό στα χέρια των ανταρτών. Αμέσως καταμετρούν τους φονευθέντες και ανακοινώνουν με χωνί τον αριθμό των νεκρών να εκφοβίσουν τον αντίπαλο. Με τη κατάληψη της δεξαμενής το τμήμα αυτό των ανταρτών παραμένει σε εφεδρεία στα βόρεια του χωριού. Ένα άλλο τμήμα ανταρτών ξεκινάει στο δρόμο από τα νταμπακλιά για το παζάρι. Όλα τα τμήματα των ανταρτών συντόνιζε ο διοικητής της 18ης ταξιαρχίας του δημοκρατικού στρατού καπετάνιος Παντελής Βαϊνάς. Άλλο τμήμα κινείται από την εκκλησία δώδεκα Αποστόλων και δυτικά της Εράτυρας προς Άγιο Χριστόφορο. Από το σημείο αυτό παρακολουθούσαν το δρόμο για Πέλκα. Οι αντάρτες χρησιμοποίησαν στρατηγικά σημάδια τα εξωκλήσια. Ο Βαϊνάς έλεγε, οι παππούδες έχτιζαν τις εκκλησιές σε στρατηγικά σημεία των πόλεων και χωριών, .τα σημάδια αυτά πρέπει να ελέγχονται σοβαρά στις μάχες. Η περικύκλωση δεν έγινε ολοκληρωτική. Η νότια μεριά του χωριού στο χείμαρρο (λάκκος) έμεινε για άγνωστο λόγο ανοιχτή.

Το ισχυρότερο τμήμα των ανταρτών ώρα 23,00 πλησιάζει τη πάνω πλατεία του χωριού το παζάρι. Εκεί ήταν η έδρα της χωροφυλακής με ισχυρό φυλάκιο. Το παλιό κοινοτικό γραφείο, εμπορικά μαγαζιά με το συνεταιριστικό κατάστημα του Φάρου και το παλιό πρώτο δημοτικό σχολείο. Στα όρια της πλατείας συναντούν τμήμα μάϋδων με επικεφαλής τον υπαρχηγό Κώστα Τζιότζιο. Αμέσως ανάβει η μάχη με ένα νεκρό αντάρτη. Οι αντάρτισσες φωνάζουν τους επικεφαλής , μας φάγανε το γιατρό. Η μάχη φουντώνει και γίνεται σκληρή και αιματηρή. Οι μάϋδες θα υποχωρήσουν αφήνοντας τραυματία τον υπαρχηγό, δεν πρόλαβε να κρυφτεί και βρήκε τραγικό θάνατο από τους αντάρτες. Την ίδια ώρα 24,00 ειδοποιείται ο εφεδρικός στρατός να σπεύσει για βοήθεια. Οι αντάρτες τους αποκαλούσαν γεροσοφούληδες. Αυτοί οι φαντάροι ήταν ηλικίας του αλβανικού και υπηρετούσαν στα μετόπισθεν της πρώτης γραμμής του Γράμμου. Φυλάκια είχαν στη περιοχή Καλονερίου. Όταν πλησίασαν την Αγία Τριάδα, ομάδα ανταρτών τους επιτίθεται αιφνιδιαστικά και μετά από δίωρη μάχη τους αναγκάζει, να υποχωρήσουν στην έδρα τους με απώλειες σε πολεμικό υλικό.

Στις 1/11/48και ώρα 01,00 το ισχυρό αντάρτικο τμήμα βάζει φωτιά σε μία σιταποθήκη με πίτυρα και άλλα εύφλεκτα υλικά και το παζάρι γίνεται μέρα. Με τις φωτιές οι επιτιθέμενοι αντάρτες έβλεπαν τους στόχους και οι αμυνόμενοι από τη λάμψη και τους καπνούς δεν μπορούσαν να εντοπίσουν τις κινήσεις των ανταρτών. Στη συνέχεια οι αντάρτες παραβιάζουν τη πόρτα του παλιού κοινοτικού γραφείου, απαλλοτριώνουν χρήσιμο υλικό, γραφομηχανή, γραφική ύλη, χρηματοκιβώτιο και το βάζουν φωτιά. Στο γραφείο αυτό υπήρχε όλη η ιστορία της παλιάς Σέλιτσας. Ληξιαρχικές πράξεις, παλιά πρακτικά συνεδριάσεων, δημοτολόγια με επίθετα που χάθηκαν, εξαγορές, πιθανόν όλα τα πρακτικά της εξαγοράς της Σέλιτσας στη Τουρκοκρατία και άλλα σημαντικά αρχεία. Δυστυχώς κάηκαν όλα, ότι έμεινε ήταν κάποια αρχεία που κρατούσαν οι γραμματικοί στα σπίτια τους. Το μόνο καλό που έγινε, όταν τέλειωσε ο εμφύλιος, οι κοπέλες βρέθηκαν με καινούργιες ταυτότητες κατά πέντε χρόνια νεότερες και κατάφεραν πιο εύκολα να παντρευτούν τον εκλεκτό της καρδιάς τους. Στο παζάρι χτυπούνε το αστυνομικό τμήμα και τα φυλάκια που φύλαγαν νεαροί και άπειροι μάϋδες. Τη διεύθυνση των φυλακίων είχε ο υπενωμοτάρχης(άνευ θητείας) Κ. Μπίζος.

Στις πρωινές ώρες περίπου 04,00 οι αντάρτες διαλύουν τα φυλάκια στο παζάρι, περικυκλώνουν 9 νεαρούς μάϋδες με ένα χωροφύλακα και τους συλλαμβάνουν. Οι υπόλοιποι φεύγουν στο δρόμο για τα Ζιαμάθκα (μπαΐρια) και όπου έβλεπαν μαντρότοιχο πηδούσαν μέσα να κρυφτούν. Στο παζάρι απαλλοτριώνουν το μεγάλο κατάστημα του συνεταιρισμού Φάρος, αδειάζουν τα εμπορεύματα, και το καίνε. Στη συνέχεια εισβάλουν στο αστυνομικό τμήμα, παίρνουν όπλα, χειροβομβίδες, σφαίρες, χλαίνες, οτιδήποτε άλλο στρατιωτικό υλικό και το αρχείο της χωροφυλακής. Το παζάρι έπεσε στους αντάρτες, φωτιές άναψαν σε δύο σπίτια του παραδοσιακού ιστού (Γραμμένου κλπ). Οι αντάρτες είχαν πληροφορίες για τη παλιά πλούσια συνοικία της Εράτυρας. Οι φλόγες, οι καπνοί, τα πολυβόλα είχαν δημιουργήσει συνταρακτική εικόνα στη βόρεια πλευρά του χωριού. Η διαταγή του Βαϊνά ήταν να ανασυνταχτούν στην πάνω πλατεία. Έτσι απαλλοτριώνουν ένα διώροφο σπίτι πάνω από το αστυνομικό τμήμα της Ντερβένος (σήμερα δεν υπάρχει) και εγκαθιστούν το αρχηγείο. Στο σπίτι αυτό θα τοποθετήσουν ασυρμάτους και τηλεφωνική γραμμή επικοινωνίας με τις εφεδρείες που στάθμευαν στη Παναγία. Πίσω από τη Παναγία στήσανε πρόχειρο στρατόπεδο συγκέντρωσης αιχμαλώτων μάϋδων, νέων και νεανίδων που θα επιστράτευαν υποχρεωτικά στον αγώνα. Στο αρχηγείο εγκαταστάθηκε πρόχειρη νοσοκομειακή μονάδα, κατέγραφαν τους τραυματίες, τους νεκρούς, αρχειοθετούσαν οτιδήποτε υλικό έπεφτε στα χέρια τους, σημείωναν τους συλληφθέντες, έκαναν ανακρίσεις και ενημέρωναν το γενικό αρχηγείο των ανταρτών στο Βίτσι και το πρόεδρο του πολεμικού συμβουλίου Ζαχαριάδη.

Πριν το χάραμα ο κεντρικός πυρήνας των ανταρτών ξεκινάει την επίθεση στην κεντρική πλατεία του χωριού, εκεί ήταν η κύρια φρουρά των αμυνομένων. Η φρουρά είχε εγκαταστήσει ισχυρό πολυβολείο στο καμπαναριό, φυλάκιο στη μητρόπολη, διάσπαρτα φυλάκια και ισχυρή δύναμη στο σχολείο. Οι Ερατυρείς μετά το κάψιμο του σχολείου στη πλατεία, γρήγορα έφτιαξαν νέο σχολείο στη σημερινή θέση. Τότε είχε ένα όροφο, ο δεύτερος κατασκευάστηκε αργότερα. Παραδοσιακά είχαν ιδιαίτερη αδυναμία στα σχολεία, αποτέλεσμα το χωριό να έχει τους περισσότερους δημοσίους υπαλλήλους στη περιοχή. Τα γύρω χωριά αποκαλούν με θαυμασμό την Εράτυρα χωριό των δημοσίων υπαλλήλων. Στο σχολείο εγκατέστησαν <<καταυλισμό>> εθελοντικής στρατολόγησης. Έτσι τον ονόμασαν και περιέφραξαν με συρματόπλεγμα το προαύλιο χώρο. Στόχος να μαζευτούν στο σημείο αυτό οι κάτοικοι, να αμυνθούν και να σωθούν. Οι Ερατυρείς δεν εμπιστεύονταν το μέρος αυτό και δεν πήγαν εκεί να κρυφτούν. Τη διεύθυνση του καταυλισμού είχε ο υπενωμοτάρχης Σταύρος Τσακιλίδης από τη Σκήτη.

Οι αντάρτες όταν πλησίασαν την πλατεία, δέχονται ομαδικά πυρά από τα πολυβόλα του καμπαναριού. Η μάχη έγινε σκληρή, η εντολή του Βαϊνά ήταν οι αντάρτες να μάχονται όλη τη μέρα, σε αντίθεση με την πρακτική των ανταρτών να πολεμούν νύχτα. Οι σαμποτέρ των ανταρτών με την ομάδα του Νίκου Μότσιου απο το βιβλίο<<οι ήρωες γεννιούνται στη θύελλα>>αναλαμβάνουν να χτυπήσουν τα γύρω κτίρια με εμπρηστικούς μηχανισμούς. Σε λίγο θα λαμπαδιάσουν τα κτίρια της πλατείας, τα γραφεία και αποθήκη του συνεταιρισμού Σκαπάνη- Πρόοδος, το παλιό ταχυδρομείο και άλλα σπίτια. Η φωτιά και οι καπνοί δημιούργησαν εφιαλτική ατμόσφαιρα, οι σφαίρες σφύριζαν σε όλο το χωριό. Ομάδα ανταρτών που ήταν στη πρώτη γραμμή συνεννοούνταν στα σλαβομακεδονίτικα, να μη τους καταλάβουν, τα πράγματα έγιναν ανεξέλεγκτα. Στις 1/11/48 και ώρα 11,00 δύναμη διλοχίας με 10 αυτοκίνητα και 2 τανκς με διοικητή τον Φρονιμάκη της υποδιοίκησης χωροφυλακής Σιάτιστας σπεύδει για ενίσχυση στην Εράτυρα. Στην Αϊ Τριάδα τμήμα ανταρτών που είχε ναρκοθετήσει την περιοχή, τους αιφνιδιάζει και στη κυριολεξία τους διαλύει και τους τρέπει σε φυγή με ένα νεκρό χωροφύλακα.

Την ίδια μέρα, ώρα 16,00 η μάχη γίνεται στη πλατεία από απόσταση 5-10 μέτρων δηλαδή σώμα με σώμα. Οι αντάρτες καταλαμβάνουν τη μητρόπολη, το καμπαναριό και τα γύρω πρόχειρα φυλάκια. Την ίδια ώρα τζέϊμς φορτωμένο με διμοιρία εθνοφρουράς (του 83 τάγματος) των γεροσοφούληδων ανεβαίνει στην Εράτυρα για βοήθεια των μαχόμενων. Στο δρόμο για την Αϊ Τριάδα πίπτει σε νάρκη και όλοι τραυματίζονται με ένα νεκρό σύμφωνα με τη σχετική έκθεση της χωροφυλακής. Στις 6μμ τμήμα μάϋδων από τα γύρω χωριά επιχειρεί διείσδυση από το δρόμο της Πέλκας για ενίσχυση των αμυνομένων. Εκεί τους επιτίθεται το αντάρτικο τμήμα του Αϊ Χριστόφορου και τους τρέπει σε άτακτη φυγή στα χωράφια.

Στις 7 το απόγευμα οι αντάρτες καταλαμβάνουν τη πλατεία. Από το καμπαναριό αντάρτισσα με χωνί ανακοινώνει θα μιλήσει ο συναγωνιστής ταξίαρχος Βαϊνάς. Την ομιλία ξεκίνησε με το συναγωνιστές και συναγωνίστριες της Σέλιτσας και όχι της Εράτυρας. Ζήτησε να παραδοθούν οι έγκλειστοι του σχολείου και του καταυλισμού. Από αύριο θα έχετε ηρεμία και ειρήνη στο χωριό, ο μοναρχοφασισμός θα ηττηθεί, όπως εσείς είστε παιδιά μακεδονομάχων και εγώ είμαι παιδί μακεδονομάχου, ο πατέρας μου πολέμησε και βοήθησε τον Παύλο Μελά. Κλείνοντας φώναξε ζήτω ο δημοκρατικός στρατός. (ολόκληρη η ομιλία από τη καταγραφή του αυτόπτη μάρτυρα σελ.99)

Με το τέλος της ομιλίας αρχίζει πυρ από τον Τσακιλίδη που βγήκε στα σκαλιά του σχολείου να χτυπήσει την ηγεσία των ανταρτών, από βλήμα μπαζούκας βάλλεται και κομματιάζεται. Εκεί ήταν ο διοικητής Βαϊνάς της 18^ης Ταξιαρχίαςτου ΔΣΕ, ο πολιτικός επίτροπος ΠΕ Μάκης Γουσόπουλος, ο επιτελάρχης Στέλιος Πατρικίδης, οι λοχαγοί Νίκος Κυρίτσης, Γιάννης Σίμος(Πλάτανος) από τη Σιάτιστα και Στ. Καραμεσίνης απο το Κηπουργιό Γρεβενών.<<απο το βιβλίο ο Καπετάνιος Μπαρμπαλιάς 1943-1949>>. Οι αντάρτες παίρνουν εντολή να χτυπήσουν από πίσω το σχολείο και να κάψουν τις γύρω αχυρώνες, η μάχη πάλι ξεκίνησε. Μία ομάδα νεαρών από την Εράτυρα επιχείρησε να κρυφτεί στο σχολείο , εκεί μία σφαίρα θα χτυπήσει το νεαρό Δ. Τσιολέκα γιό του πρώην και μετέπειτα προέδρου Ερατύρας Μιλτιάδη Τσιολέκα. Η κούραση της ολοήμερης μάχης ήταν έντονη. Νεαρά παιδιά αντάρτες επιστρατευμένα κοιμόταν πάνω στο τουφέκι, εκεί τους εύρισκε ο θάνατος, κανείς δεν τους αναζητούσε. Για χρόνια τους έψαχνε ο ερυθρός σταυρός. Αντίθετα τα στελέχη του δημοκρατικού στρατού που σκοτώνονταν, επίσημα ανακοινώνονταν στο αρχηγείο του Ζαχαριάδη. Τα μεσάνυχτα που κόπασαν οι φωτιές, ο Χ. Καρανίτσιος με τον Α. Γκόρα μετέπειτα πρόεδρο της κοινότητας Ερατύρας αποφασίζουν να κάνουν έξοδο από το λάκκο παραπόταμο του Μυρίχου. Ο Καρανίτσιος τους ανακοινώνει ότι ο λάκκος δεν φυλάσσεται από τους αντάρτες. Τα μεσάνυχτα μέσα από ένα όρυγμα που επικοινωνούσε το σχολείο με το λάκκο και από το συρματόπλεγμα εγκατέλειψαν το σχολείο και τον καταυλισμό. Έφυγαν από το ρέμα για το δημόσιο δρόμο του Καλονερίου. Στις 2/11/48 και περίπου στις 01,00 πρωινή ώρα οι αντάρτες καταλαμβάνουν το τελευταίο οχυρό και κυριαρχούν στην Εράτυρα. Με χωνί ανακοινώνουν το θάνατο του Τσακιλίδη. Οι αντάρτες από καιρό τον είχαν επικηρύξει για κυνηγό κεφαλών. Ολόκληρη η πόλη όπως αναφέρει ο Ν. Κυρίτσης, αντηχούσε από επαναστατικά λαϊκά τραγούδια των ανταρτών. Τη νύχτα αρχίζει η επιστράτευση από διάφορα σπίτια 92 νέων και νεανίδων, όσους και όσες βρήκαν σε κρυψώνες. Εννέα νεαρούς μαϋδες που συνέλαβαν, ένα χωροφύλακα, ένα έφεδρο ανθυπολοχαγό τον Μιχάλη Κουρκούτα που ήταν στο γάμο των Ναματιανών και κάποιους κατοίκους που αναζητούσαν. Τους μάζεψαν όλους στη Παναγιά και από εκεί με κλάματα τους πήγαν στο Βίτσι για εκπαίδευση στις μάχες. Μερικοί όμως κατάφεραν και ξέφυγαν. Ένας ο Ν Σιαφάρας ξέφυγε στα καζανάκια αφού χτύπησε αιφνιδιαστικά με ραβδί την αντάρτισσα που τον συνόδευε. Ο ίδιος ήξερε τι τον περίμενε αν έφτανε στο ανταρτοδικείο, ήταν επικηρυγμένος. Πήραν πλήθος κουβερτών, ρουχισμό, 106 μουλάρια και άλογα, 1300 αιγοπρόβατα, τυριά, γλυκά, τρόφιμα, οπλισμό ακόμα κορνέτες και τρομπόνια. Όπως έλεγε μία αντάρτισσα, πουθενά δεν βρήκαμε τόσο πλούσιο και νοικοκυρεμένο χωριό. Ο ραδιοσταθμός των ανταρτών ελεύθερη Ελλάδα ανακοινώνει τη κατάληψη του αστικού κέντρου Εράτυρας. Ο Ζαχαριάδης συγχαίρει από τον ασύρματο τον Βαϊνά για τη νίκη των μαχητών. Από τους αντάρτες οι φονευθέντες δεν ανακοινώθηκαν. Από την Εράτυρα οι νεκροί στη μάχη ήταν νεαροί οπλίτες των ΜΑΥ. Πάντος Τσιόρκας στη δεξαμενή,(οι παππούδες έλεγαν ήταν παλικάρι και καμάρι της γειτονιάς νταμπακλιά- γκορτζιόβα) Κώστας Βρογκιστινός στο καμπαναριό, Γιάννης Πίτας, Κώστας Τζιότζιος, Παύλος Τζιόβας, 5 χωροφύλακες στη δεξαμενή. Επίσης 8 χωροφύλακες και 6 μάϋδες βαριά τραυματισμένοι, κάποιοι αργότερα υπέκυψαν στα τραύματα. Τα ονόματα όλων των νεκρών είναι καταγραμμένα στην αντίστοιχη στήλη του μνημείου πεσόντων στο σχολείο της Εράτυρας.

Με το ξημέρωμα στις 2/11/48 η Εράτυρα ήταν κατεστραμμένη. Μέσα σε 4 χρόνια χτυπήθηκε δύο φορές(44 και 48). Αυτή τη φορά πολύ άσχημα και έτσι έπαψε να είναι αστικό κέντρο της περιοχής. Ο δημοκρατικός στρατός υπερίσχυε σε οργάνωση μαχητικότητα και πειθαρχία του ΕΛΑΣ. Ο Ζαχαριάδης έλεγε, αν δεν μπορέσει ο δημοκρατικός στρατός να νικήσει, τότε κανείς δεν μπορεί. Ο ΕΛΑΣ ήταν μαζικός στρατός, αλλά με τη χαλαρή οργάνωση που είχε, δεν μπορούσε να πάρει την εξουσία. Το πρωί τα τμήματα των ανταρτών αποχωρούσαν για τη Βλάστη. Οι νέοι και οι νεανίδες του χωριού έτρεχαν στα χωράφια του κάμπου να φτάσουν στο δρόμο του Καλονερίου. Εκεί τους φόρτωναν σε καμιόνια και πήγαιναν Καστοριά, Κοζάνη, Θεσσαλονίκη, όπου είχαν συγγενείς να κρυφτούν και να μείνουν. Οι περισσότεροι μετά το πόλεμο δεν γύρισαν στο χωριό, έμειναν στις πόλεις για ασφάλεια και δουλειά. Την ίδια μέρα μανάδες και θείες συνωστίζονταν στο αρχηγείο. Με κλάματα παρακαλούσαν να μάθουν για τα παιδιά τους. Οι αντάρτισσες τις κερνούσαν ένα λουκούμι και μόνη πληροφορία που έδιναν, τα παιδιά σας πήγαν στον αγώνα για τη λευτεριά και τη λαϊκή δημοκρατία. Σε λίγο θα γυρίσουν νικητές και να ξέρετε, σκοτώσαμε το Σταύρο Τσακιλίδη. Το πρωί στις 3/11/48 αποχώρησαν από την Εράτυρα και οι τελευταίοι αντάρτες. Τις επόμενες μέρες τμήμα σαμποτέρ των ανταρτών ανατινάζει το καμπαναριό και τη δεξαμενή. Το καμπαναριό σωριάζεται, αλλά η παλιά δεξαμενή δεν έπεσε και παραμένει μέχρι σήμερα στην ίδια κατάσταση από την ανατίναξη. Στη συνέλευση ανταρτών στη Βλάστη ο Βαϊνάς από μαρτυρία για το άνοιγμα του λάκκου(ρέματος) αναφέρθηκε. Θα ήταν λάθος η περικύκλωση της Εράτυρας, υπήρχε κίνδυνος ο στρατός να χτυπήσει στα μετόπισθεν. Χαρακτηριστικά είπε, δεν είχα σκοπό να πάθω ότι ο Γιαννούλης στα Γρεβενά. Έτσι έμεινε ο λάκκος(παραπόταμος Μυρίχου) ανοιχτός και διέφυγε η ηγεσία των μάϋδων και χωροφυλακής της Εράτυρας. Η 18^η Ταξιαρχία έδωσε και άλλες μάχες. Αναρράχη, Ποντοκώμη, Πτολεμαΐδα. Στη Σιάτιστα 12-13/11/48 οι αντάρτες έπαθαν πανωλεθρία. Επιχείρησαν και πέτυχαν να πάρουν την αρραβωνιαστικιά του Υψηλάντη και την αδελφή τού καπετάνιου Μπαρμπαλιά, αλλά έχασαν το σχέδιο μάχης και διαλύθηκαν. Εκεί σκοτώθηκαν αρκετοί νεαροί αντάρτες επιστρατευμένοι από χωριά και κανείς δεν τους αναζήτησε. Όταν έμαθε το γεγονός ο Ζαχαριάδης έλεγε. Απελευθερώσαμε τις κοπέλες στη Σιάτιστα, αλλά χάσαμε τη μάχη. Έκανε λάθη ο νεαρός και εννοούσε τον Βαϊνά. O Κυρίτσης από τα αρχεία της 18^ης Ταξιαρχίας στο περιοδικό Εθνική Αντίσταση αναφέρει. Από τη φρουρά της Σιάτιστας αυτομόλησε και παρουσιάστηκε στα τμήματα της Ταξιαρχίας ο εθνοφρουρίτης Καρπούζας Χρήστος, κάτοικος Εράτυρας. Στη συνέχεια οι αντάρτες επιχείρησαν την ανατίναξη της γέφυρας Νεάπολης(Καφτάναγα) και της γέφυρας Πέλκας. Επίσης έκαναν αρκετές μάχες στη περιοχή Σισανίου και Βλάστης με δυνάμεις των ΛΟΚ. Στις 10/ Δεκεμβρίου του 48 η 18^η Ταξιαρχία του Βαϊνά φεύγει από το Σινιάτσικο. Μαζί με τη 14^η Ταξιαρχία του Γεωργιάδη, την 103η Ταξιαρχία του Παπαιωάννου με αρχηγούς το Σκοτίδα, Βλαντά και Γούσια, αρχές Γενάρη του 49 θα επιτεθούν για κατάληψη της Έδεσσας, Νάουσας και Αριδαίας. Για την αποτυχία της κατάληψης της Έδεσσας το ανταρτοδικείο με εντολή του Ζαχαριάδη εκτελεί τον καπετάνιο Γεωργιάδη. Ο Βαϊνάς για τις μάχες στο Σινιάτσικο τη νίκη στην Εράτυρα και Νάουσα θα προαχθεί σε υποστράτηγο και διοικητή της 11^ης Μεραρχίας των ανταρτών. Η μεραρχία αυτή μαζί με άλλα αντάρτικα τμήματα στις 11 με 12 Φεβρουαρίου του 49 θα επιτεθεί στη Φλώρινα. Ο Σκοτίδας από τη περιοχή Βοΐου το καλοκαίρι του 49 θα σκοτωθεί στο Βίτσι. Ο Υψηλάντης από τη Σιάτιστα την άνοιξη του 49 θα τραυματιστεί στο Σμόλικα σε προσπάθεια ανακατάληψης του Γράμμου. Ο Γούσιας θα σκοτωθεί από διερχόμενο αυτοκίνητο τέλη του 70 στην Αθήνα. Ο μόνος σε ζωή είναι ο δάσκαλος Χείμαρρος αρχηγός των ανταρτών στη δυτική Μακεδονία. Στις 2 Ιούνη του 49 με τη μάχη που έγινε στα Πατώματα του Γράμμου της 9^ης Μεραρχίας ανταρτών με διοικητή τον Παλαιολόγου(Ζυγούρης) και της σχολής αξιωματικών του αρχηγείου ανταρτών, ο δημοκρατικός στρατός θα ανακαταλάβει το Γράμμο από το κυβερνητικό στρατό. Μετά από τρεις μήνες πρωί στις 29 Αυγούστου 1949 ο ανανήψας κομμουνιστής της Μακρονήσου Τζίμας φαντάρος του 596 τάγματος πεζικού των ανανηψάντων που πολεμούσε στη πρώτη γραμμή, θα πατήσει πρώτος το υψηλότερο ύψωμα του Γράμμου.

O φαντάρος υψώνει το τουφέκι με το κράνος και φωνάζει δυνατά, νικήσαμε. <<περιοδικό προβληματισμοί τεύχος 53>> του αντιναυάρχου Στυλιανού Πολίτη. Την ίδια ώρα ο αρχηγός των μαχών στρατηγός Τσακαλώτος στη περιοχή Αμμούδα της Καστοριάς που παρακολουθούσαν τις μάχες με κιάλια, βασίλισσα Φρειδερίκη, βασιλιάς Παύλος, στρατηγός Βαν Φλιτ και αρχιστράτηγος Παπάγος αναφέρει. Εξοχότατοι, οι αντάρτες από ένα πέρασμα έφυγαν σε Αλβανία, το Βίτσι και οι Πρέσπες εκκαθαρίστηκαν. Ο Γράμμος έπεσε, ζήτω ο στρατός. Την ίδια μέρα λίγο πριν ξημερώσει, ο σερασκέρης (αρχικαπετάνιος) Γούσιας κατεβαίνει στο αμπρί του Ζαχαριάδη στο Γράμμο και ανακοινώνει. Σύντροφε Νίκο υποχωρούμε σε Αλβανία. Εκείνος σηκώθηκε και χωρίς να μιλήσει, πήρε ένα σάκο και ακολούθησε. <<από το βιβλίο του Γούσια, οι αιτίες για τις ήττες της αριστεράς>>. Αυτός ήταν ο εμφύλιος που κράτησε τρία χρόνια 46-49 με ποταμούς αίματος και καταστροφών. Για το παιδομάζωμα και τη παιδοφύλαξη όλοι οι ιστορικοί αναλυτές συγκλίνουν στην άποψη, ότι ήταν επιχείρηση των αντιμαχόμενων μερών για προπαγάνδα και ομηρία των οικογενειών στα χωριά της εμπόλεμης ζώνης. Τα μικρά παιδιά πλήρωσαν τα δεινά του εμφυλίου, για τον οποίον ουδεμία ευθύνη είχαν. Ευτυχώς αυτό δεν συνέβη στην Εράτυρα. Ο Εμφύλιος ήταν όλεθρος της νεότερης ιστορίας της Ελλάδας, σημάδεψε βαθιά τη χώρα, το κοινωνικό ιστό, την ύπαιθρο, τα χωριά της περιοχής με τη μετανάστευση σε Αυστραλία, Γερμανία, Αμερική. Οι λόγοι του εμφυλίου οδήγησαν σε αναδιανομή τη μετέπειτα οικονομική ανάπτυξη της χώρας σε βάρος της αποκέντρωσης της υπαίθρου και ενίσχυσης των μεγάλων αστικών κέντρων. Ο εμφύλιος μετά το 1950 θα γίνει το μεταίχμιο αναφοράς της νεότερης πολιτικής ιστορίας της Ελλάδας, με αναζήτηση της χώρας σε μια νέα ιστορική, οικονομική και πολιτική ταυτότητα. Δυστυχώς μέχρι σήμερα τη ταυτότητα αυτή δεν έχουμε ορίσει.

Αυτό το κείμενο είναι το τελευταίο από μια σειρά κειμένων με γενικό τίτλο <<προνομιούχοι.σε ψηφίδες ιστοριογραφίας>> Αναφέρεται σε στιγμές της νεότερης ιστορίας που σημάδεψαν την κωμόπολη Εράτυρα και την ευρύτερη περιοχή. Αρχή έχει το κίνημα των Νεότουρκων το 1908 με το κίνημα Ελλήνων αξιωματικών στο Γουδί το 1909 και καταλήγει στη δεκαετία του 50. Ο αναγνώστης αλλάζοντας ονόματα και τοπωνύμια θα δει την ίδια εικόνα στο χωριό του. Παρακολουθεί τα γεγονότα μέσα από τη σύγκρουση δύο πολιτικών χώρων των συντηρητικών δηλ. των φιλοβασιλικών και των φιλελευθέρων δηλ. φιλοβενιζελικών. Μέχρι που ο εμφανίστηκε ο τρίτος πολιτικός χώρος δηλ. η αριστερά και τότε έγινε το μακελειό. Γιατί όπως λέει το λαϊκό άσμα στους δύο τρίτος δεν χωρεί. Από το 1950 μέχρι σήμερα δεν μπορέσαμε να βρούμε ως λαός τη νέα πολιτική ταυτότητα. Τουλάχιστον να καταφέρουμε, να αρμενίζουμε με όνειρο και ελπίδα.

του Γιώργου Διαμαντόπουλου

Τα κείμενα αυτά δημοσιεύτηκαν στη τοπική εφημερίδα της Εράτυρας έκδοση του πολιτιστικού συλλόγου και στις ιστοσελίδες της ηλεκτρονικής εφημερίδας kozani net.